انسان و اجتماع:

بحث انسان و اجتماع و اين كه آدميان چه نسبتي با اجتماع دارند، از ديرباز مورد بحث انديشمندان و به ويژه فلاسفه بوده است.

برخي انسان را مدني بالطبع دانسته، ولي برخي ديگر معتقدند كه آدمي تنها از روي اضطرار و ناچاري به مدنيت و اجتماع روي مي آورد.

گروهي ديگر گفته اند انسان نسبت به مدنيت اقتضايي ندارد (لااقتضاست) و انسان ها به خاطرعقل حسابگر خود به آن روي مي آورند و گروهي ديگر آدميان را متمايل به اجتماع و مدنيت دانسته اند.

كهن ترين نظريه در اين باره، مربوط به افلاطون و پس از او ارسطو است.

از ديدگاه افلاطون، هر انساني به خاطر نيازمندي ها و منافع خود، ناچار است كه اجتماعي باشد.

ارسطو كه انسان را حيواني اجتماعي مي دانست بر روي اين نكته تأكيد مي ورزيد كه نيازمندي هاي آدمي، او را ناگزير از اجتماعي بودن مي نمايد.

علماي بزرگ اسلامي چون فارابي، ابوعلي سينا، ابن خلدون و انديشمند هم روزگار ما، علامه طباطبايي، نيز همين نيازمندي را دليل بر اجتماعي بودن انسان ها دانسته اند.

از ديدگاه نهج البلاغه نيز، انسان ها چون زندگي اجتماعي را امري متناسب با طبيعت عقلاني خويشتن مي دانند، آن را برمي گزينند و اين گزينش، به خاطر جبر يا از روي درماندگي نيست، بلكه از سر شعور و درك است.

از اين روي، در خطبه 23 نهج البلاغه آمده است: ” اگر كسي از شما در خويشاوندان خود خلل و كمبودي مشاهده كند مبادا از رفع آن سرباز زند، چون اگر نبخشد مالش افزون نمي شود. آن كس كه دست دهنده خود را از بستگانش باز دارد، تنها يك دست را از آنها گرفته، اما دست هاي فراواني را از خويش دور كرده است، و كسي كه پروبال محبت خويش را بگستراند، دوستي خويشاوندانش تداوم خواهد يافت.”

آدمی برای رسیدن به عزت و بزرگی سه اصل را میبایست رعایت کند و آنها را در طول زندگی خویش به کار بندد.

1.ایمان و محبت به خدا : بالاترین ایمان و بالاترین محبتها ، محبت به خداوند میباشد . زیرا جز او کسی سزاوار ایمان ورزیدن و محبت کردن نیست کسی جز او شایسته محبوبیت نیست در واقع :

            به جهان خرم از آنم که جهان خرم ازاوست   /    عاشقم بر همه عالم که همه عالم از اوست

در همین مورد قرآن کریم آیه ی هشت سوره منافقون ، اشاره به این موضوع دارد که ایمان قوتیست که سبب میگردد خداوند بزرگ و بلند مرتبه ، عزت و بزرگی اش را به بندگان خویش عطا می فرماید .

2. خضوع و خشوع در محضر خداوند متعال : عزت و بزرگی در دستان باری تعالی است چنانچه طالب این بزرگی هستی ، می بایست مقابل ایزد منان خاضع و خاشع باشی .

چنانچه در این مورد ، حضرت امیر المومنین علی (علیه السلام)در حکمت 123 میفرمایند: « طوبى لمن ذل في نفسه ، خوشا به حال آن کس که خود را کوچک می شمارد.»

 یا در فرازی از نامه 31 چنین می فرمایند:« إذا أنت هديت لقصدك فكن أخشع ما تكون لربك ، آنگاه که به راه راست هدایت شدی در برابر پروردگارت از هر فروتنی خاضع تر باش.»

3. اطاعت محض از پروردگار عالمیان : پارسایی یعنی اطاعت محض از خداوند . چنانچه بنده ، پارسایی پیشه نماید و اوامر خداوند را در هر زمینه ای به کار بندد ، قطعا عزت خدادادی نصیبش خواهد گردید.

اگر انسانى حتى یک پله از نردبان تکامل بالا نرود و سراسر زندگى او کفر و گناه و عصیان باشد، باز خارج از هدف از آفرینش قدم برنداشته است؛ زیرا او نیز قابلیت‌هاى خود را به فعلیت رسانده است.

انسان قابلیت نزول به پست‌ترین درجات را نیز دارد، خداوند او را به گونه‌اى آفریده است که بتواند راه کمال یا شقاوت را برگزیند.

پس حتى انسان گنهکار و کافر نیز بر خلاف خواست تکوینى خداوند حرکت نمی‌کند.

خداوند صعود انسان به مراتب کمال را می‌پسندد و نزول او به ورطه گمراهى را نمی‌پسندد.

به عبارت دیگر؛ خداوند متعال در آفرینش انسان، یک خواست تکوینى دارد و یک خواست تشریعى.

خواست تکوینى او این است که هر انسانى بتواند قابلیت‌هاى خود را به فعلیت برساند چه خوب، چه بد.

خواست تشریعى او این است که انسان فقط در سیر کمال، قابلیت‌هاى خود را به فعلیت برساند.

با این بیان می‌توان گفت؛ انسان مؤمن، هم هدف تشریعى را تحصیل کرده و هم در مسیر هدف تکوینى قرار دارد، ولى انسان کافر و گنهکار گرچه هدف تشریعى را تحصیل نمی‌کند، ولى در مسیر هدف تکوینى است.

  تذکر:

با توجه به اهمیت موضوع و وجود ادله فراوان نقلى، مجال و زمینه بررسى و تحقیق بیشترى براى ادامه بحث وجود دارد.

“هدف خداوند از آفرینش انسان”

هدف فاعل در آفرینش یک موجود خاص مانند انسان، نیازمند یک نکته ویژه است.

این نکته درباره انسان عبارت است از: کمال خاصى که خداوند می‌خواست با خلقت انسان آن‌را بیافریند.

توضیح:لازمه کمال فیاض بودن خداوند این است که هر کمال ممکنى را بیافریند. او قبل از آفرینش انسان، موجودات دیگرى را به نام ملائکه آفریده بود که از همان ابتداى آفرینش داراى همه کمالات ممکنه خود بودند؛ یعنى همه کمالات خود را بالفعل دارا بودند. پس هرگز به کمال جدیدى دست پیدا نمی‌کنند و مرتبه وجودیشان تکامل نمی‌یابد.

خداوند از زبان ملائکه فرمود: «و هیچ‌یک از ما فرشتگان نیست، مگر این‌که براى او مقام و مرتبه‌اى معین است و ماییم که صف بسته‌ایم و ماییم که خود تسبیح گویانیم».

حضرت على(ع) فرمود: «سپس آسمان‌هاى بالا را از هم گشود و از فرشتگان گوناگون پُر نمود.

گروهى از فرشتگان همواره در سجده‌اند و رکوع ندارند و گروهى در رکوع‌اند و نمی‌ایستند و گروهى در صف‌هایى ایستاده‌اند و پراکنده نمی‌شوند و گروهى همواره تسبیح گویند و خسته نمی‌شوند».آنان خدا را پرستش می‌کنند، و این کمالى است که خداوند به آنها داده است و آنان امکان نافرمانى و مخالفت ندارند.

خداوند متعال فرمود: «لایسبقونه بالقول و هم بامره یعملون»؛ فرشتگان در سخن بر او پیشى نمی‌گیرند و خود به دستور او کار می‌کنند.نیز فرمود: «بر آن آتش فرشتگانى خشن و سختگیر گماشته شده‌اند از آنچه خدا به آنان سرپیچى نمی‌کنند و آنچه را که مامورند انجام می‌دهند».

خداوند به دلیل فیاض بودنش، می‌خواست علاوه بر کمالى که ملائکه دارند، یک کمال برترى نیز بیافریند و آن کمال اختیارى انسان است؛ یعنى موجودى را بیافریند که همه این کمال‌ها را با اختیار و انتخاب خود به دست بیاورد. از این‌رو؛ انسان را آفرید، انسانى که از ابتدا داراى همه کمالاتِ لایق خود نیست، اما به گونه‌اى است که می‌تواند به آن کمال‌ها برسد. 

هدف خداوند از آفرینش

1. خداوند متعال به مقتضاى این‌که واجب الوجود است و وجود او وابسته به چیزى نیست، هیچ محدودیتى و نقصى ندارد و همه کمال‌ها را داراست.

2. از جمله کمالات او فیاض و جواد بودن است. خداوند در قرآن می‌فرماید: «و عطاى پروردگارت منع نشده است» خداوند متعال، براى عطا کردن از ناحیه خودش، هیچ محدودیتى ندارد، پس هر جا که عطا نمی‌کند، به دلیل محدودیت پذیرنده عطاست، نه عطا کننده، و هر چیز که لایق عطا شدن باشد، عطا می‌شود.

3. هر خیرى و کمالى ناشى از وجود است و هر شرّ و نقصى ناشى از عدم. مثلاً علم، خیر و کمال است و جهل، شرّ و نقص. همچنین قدرت، در مقابل عجز و ناتوانى، کمال و خیر است. پس معلوم می‌شود که وجود خیر است و در مقابل آن، هر شرّ و نقصى عدم است.

4. با توجه به مقدمه سوم می‌توان دریافت که فیاض و جواد بودن خداوند با آفریدن و ایجاد کردن محقق می‌شود. پس لازمه فیاض بودن آفریدن است. به عبارت دیگر؛ اگر چیزى لایق آفریده شدن باشد و خداوند آن‌را نیافریند، این نیافریدن با توجه به خیر بودن وجود، منع از خیر است و بخل محسوب می‌شود و بخل از خداوند محال است. از این مقدمات نتیجه می‌گیریم، اگر سؤال شود چه چیز باعث شد خدا بیافریند؟ پاسخ می‌دهیم که فیاض بودن او باعث آفرینش شده است.

5. صفات خدا زاید بر ذات خدا نیست. صفات انسان و دیگر اجسام، زاید بر ذات آنهاست. مثلاً سیب یک ذات دارد و سرخى و شیرینى صفت آن است. این سرخى و شیرینى، خارج از ذات سیب است. سیب می‌تواند به‌جاى این صفات، ترش و سبز باشد و ذات او باقى بماند.

بحث اتحاد ذات و صفات خداوند،  آنچه در این‌جا براى ما مهم است، این است که فیاض بودن - که علت غایى آفرینش است - عین ذات خداست و خارج از ذات او نیست. پس اگر سؤال شود چرا خداوند آفرید؟ خواهیم گفت: چون خداست. پس علت غایى در واقع خود خداوند است. این همان سخن فلاسفه ماست که می‌گویند: علت غایى و علت فاعلى در افعال خداوند، متحد است،و شاید بتوان همین معنا را از برخى آیات قرآن، و نیز: «الیه یرجع الامر کله» و تمام کارها به او بازگردانده می‌شود،استفاده نمود.